Κατὰ τὸ τέταρτο ἔτος τῆς Ἐθνικῆς Παλιγγενεσίας, ὁ σουλτάνος Μαχμοὺτ βρισκόταν σὲ ἀδυναμία να καταστείλει τὴν Ἐπαναστάση καὶ ζήτησε τῇ βοήθειᾳ τοῦ ὑποτελοῦς τοῦ Μεχμὲτ Ἁλῇ Πᾶσα τῆς Αἰγύπτου. Τὸ Μάρτιο τοῦ 1824 συνήφθη μεταξὺ τῶν δύο ἀνδρὼν συμφωνία, μὲ τὴν ὁποία ὁ Μεχμὲτ Ἁλῇ δεχόταν να συμπράξει, ὑπὸ τὸν ὄρο να τοῦ παραχωρηθεῖ ἡ Κρήτη, ἡ Κύπρος καὶ να διορισθεῖ ὁ θετὸς γιος τοῦ, Ἰμπραήμ, διοικητὴς τῆς Πελοποννήσου. Τὴν ἴδια ὥρα, οἷ ἑλληνικὲς δυνάμεις, εὐρισκόμενες στῇ δίνη του Εμφυλίου Πολέμου, εἴχαν φθαρεῖ καὶ ἀποσυντονισθεῖ.
Οἷ Τουρκοαιγύπτιοι ἔδιδαν πρωταρχικὴ σημασία στις κατὰ θάλασσα ἐπιχειρήσεις, γιατὶ ἂν δεν καταστρεφόταν ὁ ἑλληνικὸς στόλος καὶ δεν ἐξουδετερώνονταν οἷ ναυτικὲς βάσεις τῶν Ἑλλήνων, δεν θὰ ἤταν δυνατὸ να εὐδοκιμήσουν οἷ κατὰ ξηρὰ προσπάθειες τούς. Ἀποφασίσθηκε, λοιπόν, ὁ αἰγυπτιακὸς στόλος ὑπὸ τὸν περιβόητο Χουσεΐν να προσβάλλει τὴν Κάσο καὶ ὁ τουρκικὸς ὑπὸ τὸν Χοσρὲφ Πᾶσα τὰ Ψαρά.
Τὰ Ψαρά, ἕνα μικρὸ νησὶ στα βορειοδυτικὰ τῆς Χίου, εἶχε σπουδαία θαλασσινὴ παραδοση καὶ ἤταν ἡ τρίτη ναυτικὴ δύναμη τῆς Ἑλλάδας, μετὰ τὴν Ὕδρα καὶ τὶς Σπέτσες, με....
ὀνομαστοὺς πυρπολητές, ὅπως ὁ Παπανικολής, ὀ Κανάρης καὶ ὁ Πιπίνος. Ὁ Χοσρὲφ εἶχε ἐντολὴ ἀπὸ τὸν σουλτάνο να ἑξαφανίσει ἀπὸ προσώπου γῆς τὰ Ψαρά, ποὺ τόσα προβλήματα δημιουργοῦσαν στον δυσκίνητο τουρκικὸ στόλο.
ὀνομαστοὺς πυρπολητές, ὅπως ὁ Παπανικολής, ὀ Κανάρης καὶ ὁ Πιπίνος. Ὁ Χοσρὲφ εἶχε ἐντολὴ ἀπὸ τὸν σουλτάνο να ἑξαφανίσει ἀπὸ προσώπου γῆς τὰ Ψαρά, ποὺ τόσα προβλήματα δημιουργοῦσαν στον δυσκίνητο τουρκικὸ στόλο.
Τὸ πρωὶ της 20ης Ἰουνιου ο τουρκικὸς στόλος ἀπέπλευσε ἀπὸ τὸ Σίγρι Μυτιλήνης μὲ προορισμὸ τὰ Ψαρά. Ἀπετελεῖτο ἀπὸ 176 πλοῖα (πολεμικὰ καὶ φορτηγὰ) καὶ 12 χιλιάδες ἄνδρες (τούρκους καὶ τουρκαλβανούς). Ἡ τουρκικὴ ἁρμάδα ἔφθασε στον ἀβαθῆ ὀρμίσκο Κάναλος, στῇ βορειοδυτικὴ πλευρὰ τοῦ νησιού, τὸ ἀπογεῦμα τῆς ἰδίας μέρας. Τῇ στιγμῇ ἐκείνῃ, ἄρχισε μίᾳ ἐκ τῶν πλέον δραματικῶν δοκιμασιῶν τοῦ Ἀγῶνα τῆς Ἀνεξαρτησίας. Ἔπειτα ἀπὸ ἰσχυρὸ κανιοβολισμό, οἷ Τούρκοι πέτυχαν τὴν ἀποβάσῃ τῶν ἀγημάτων τούς.
Οἷ κάτοικοι τοῦ νησιοὺ ἀνέρχονταν σὲ 30.000, οἲ 7.000 ντόπιοι καὶ οἷ ὑπόλοιποι πρόσφυγες ἀπὸ τῇ Χίο καὶ τὶς ἀκτὲς τῆς Μικρὰς Ἀσιάς. Τὸ ὑπερασπίζονταν 1.300 Ψαριανοί, 700 πάροικοι καὶ 1027 μισθοφόροι ἀπὸ τῇ Μακεδονίᾳ καὶ τῇ Θεσσαλία.
Οἷ μαχητὲς τῶν Ψαρῶν ὑπέπεσαν σὲ ἕνα σοβαρὸ λάθος, καθὼς ἀποφάσισαν να περιορισθεῖ ὁ ἀγῶνας στην ἄμυνα τῆς νήσου. Ἔτσι, ἔθεσαν σὲ ἀπραξία τὸν στόλο καὶ δεν χρησιμοποίησαν καθόλου τὰ πυρπολικά. Μάλιστα, ἀφαίρεσαν τὰ πηδάλια τῶν πλοίων. Ἀκόμη, διασκόρπισάν τις δυνάμεις τοὺς στην ξηρὰ καὶ δεν ἐδίωξαν τὰ γυναικοπαῖδα.
Οἷ ἀποβιβασθέντες Τούρκοι τοῦ Χοσρὲφ κατέβαλαν μὲ σχετικὴ εὐκολία τοὺς ἀμυνομένους καὶ μέσα σὲ δύο μέρες εἴχαν καταλάβει τὸ νησί. Ἐπακολούθησε ἡ φοβερὴ καταστροφή. Τὸ πλῆθος ἔσπευσε να σωθεῖ στα λίγα πλοῖα, ἀπὸ τὰ ὁποῖα δεν εἴχαν ἀφαιρεθεῖ τὰ πηδάλια. Λίγοι τὰ κατέφεραν, καθὼς ὁ στόλος τοῦ Χοσρὲφ εἶχε περικυκλώσει τὸ νησί.
Μόνη ἑστία ἀντιστάσης παρέμεινε τὸ Παλαιοκαστρο, ἡ ὀχυρὴ θέση που δεσπόζει τῆς Χώρας. Οἷ ὑπερασπιστὲς τοῦ, ἀνάμεσα τοὺς καὶ πολλὰ γυναικοπαῖδα, ἀμύνθηκαν σθεναρὰ ἐναντίον 6.000 Τούρκων που τοὺς πολιορκοῦσαν. Ὅταν ἡ ἀμυντικὴ γραμμὴ τοὺς ἔσπασε καὶ τὸ φρούριο πλημμύρισε ἀπὸ Τούρκους, ὁ Ἀντώνιος Βρατσάνος ἔβαλε φωτιὰ στην πυριταδοποθήκη για να μὴν πέσουν στα χέρια τῶν εἰσβολέων.
Ἡ καταστροφὴ καὶ ἡ σφαγή που ἀκολούθησε ὕπηρξε τρομερή. Ἀπὸ τοὺς 30.000 κατοίκους τοῦ νησιού, οἷ 18.000 θανατώθηκαν ἢ πωλήθηκαν ὡς σκλάβοι. Τὴν εἰκόνα τῆς καταστροφῆς δινεῖ μὲ τὸν πιὸ παραστατικὸ τρόπο ὁ ἐθνικὸς ποιητης Διονυσιος Σολωμός στο περιφημο ἐπίγραμμα τοῦ:
Ταὐτὸν
Στων Ψαρῶν τὴν ὁλομαύρη ῥάχη
περπατώντας ἡ Δόξα μοναχὴ
μελετᾷ τὰ λαμπρὰ παλληκάρια
καὶ στην κόμη στεφάνι φορεῖ
γινωμένο ἀπὸ λίγα χορτάρια
πούχαν μείνει στην ἐρήμη γῆ.
”Από τὰ περίπου 100 πλοῖα τῶν Ψαριανών, μόνο 16 διασώθηκαν, καθὼς καὶ 7 πυρπολικὰ μὲ τον Κανάρη. Ὅσοι ἀπὸ τοὺς κατοίκους τῶν Ψαρῶν γλίτωσαν ἀπὸ τὸ γιαταγάνι τῶν Ὀθωμανὼν ἐγκαταστάθηκαν στῇ Μονεμβασιὰ καὶ μετὰ τὴν ἀπελευθερώσῃ στην Ἀρχαία Ἐρέτρια, ποὺ πῆρε τὴν ὀνομασία Νέα Ψαρά.
Ἡ Καταστροφὴ τῶν Ψαρῶν ὕπηρξε δεινὸ πλῆγμα για τὴν Ἐπαναστάση. Χάθηκε μία ἀπὸ τὶς σημαντικὲς βάσεις τοῦ ἑλληνικοῦ ναυτικοῦ, ἐνῶ διέτρεξαν ἄμεσο κίνδυνο οἷ ὑπόλοιποι. Ἡ ἀμέση κινητοποίηση καὶ ἡ ἀντιδράση τῶν ὑπολοίπων δυνάμεων τῆς μαχομένης Ἑλλάδας ἔσωσε τὴν καταστάσῃ.
Προσπάθεια ἀνακατάληψης
Μετὰ τὴν καταστροφὴ τῶν Ψαρῶν, Νικόλαος Γύζης
Τὸ ὁλοκαύτωμα τῶν Ψαρῶν συγκλόνισε τὴν ἐπαναστατημένη Ἑλλάδα καὶ ἰδιαίτερα τὰ νησιά, ποὺ ἀπειλούνταν πλέον ἄμεσα ἀπὸ τὸν ὀθωμανικὸ στόλο. Ὅμως, ὁ Χοσρὲφ Πάσας, ἀντὶ να ἐπιτεθεῖ στῇ Σάμο, ὅπως ἤταν σχεδιασμένο, προτίμησε να ἐπιστρέψει στῇ Λέσβο για να γιορτάσει τὸ μπαϊράμι. Μὲ πρωτοβουλία τότε τοῦ ὑδραίου Λάζαρου Κουντουριώτη συγκροτήθηκε στόλος ὑπὸ τοὺς Σαχτούρη καὶ Μιαούλη, προκειμένου να ἀνακαταλάβει τὸ μαρτυρικὸ νησὶ καὶ να ἐκδικηθεῖ τοὺς Ὀθωμανοὺς για τῇ μεγάλῃ σφαγῇ.
Οἷ ναυτικὲς μοῖρες τῶν δύο ναυάρχων συναντήθηκαν στο ἀκρωτήρι Λιμνιονάρι τῶν Ψαρῶν τὰ ξημερώματα της 3ης Ἰουλιου 1824. Σὲ σύσκεψη, ποὺ ἀκολούθησε, ἀποφασίσθηκε να πραγματοποιηθεῖ ἀμέση ἀποβάσῃ στο νησί. Τὸ ἑλληνικὸ ἀποβατικὸ σῶμα ἀριθμοῦσε 1500 ἄνδρες, ἐνῶ τὰ Ψαρὰ ὑπερασπίζονταν 600 Τουρκαλβανοί. Οἷ Ἕλληνες κατέβαλαν διὰ περιπάτου τοὺς ὑπερασπιστὲς τοῦ νησιού, οἷ περισσότεροι ἀπὸ τοὺς ὁποίους κατέφυγαν στα τουρκικὰ πλοῖα, ποὺ ναυλοχούσαν στο λιμάνι τῶν Ψαρῶν. Γύρω στους 150 δεν μπόρεσαν να φθάσουν στα πλοῖα καὶ ταμπουρώθηκαν στα σπίτια τῶν Ψαρῶν, προσπαθώντας να ἀποκρούσουν τοὺς ἐπιτιθέμενους Ἕλληνες, ποὺ εἴχαν καταλάβει ὄλες τις ὀχυρωματικὲς θέσεις, μεταξὺ αὐτῶν καὶ τὸ Παλαιοκαστρο.
Τὰ πληρώματα τῶν 25 ἐχθρικῶν πλοίων, προσπάθησαν να ἀντιδράσουν, ἀλλὰ ὅταν πληροφορήθηκαν ἀπὸ τοὺς πανικόβλητους τουρκαλβανούς, ὅτι οἷ ἕλληνες ἤταν κύριοι σχεδὸν ὅλου τοῦ νησιού, ἔλυσαν τοὺς κάβους καὶ προσπάθησαν να διαφύγουν στην Λέσβο. Ὁ Μιαούλης τοὺς κατεδίωξε καὶ στ' ἀνοιχτὰ τῆς Χίου συνήφθη ναυμαχία, ποὺ κράτησε σχεδὸν 5 ὦρες, μὲ νικηφόρο ἀποτέλεσμα για τοὺς ἕλληνες. Μόνο 5 ἀπὸ τὰ 20 τουρκικὰ σκάφη ἔφθασαν σώα στον προορισμὸ τούς, ἐνῶ σύμφωνα μὲ τις ἀναφορὲς τοῦ Μιαούλη οἷ ἀπώλειες τοὺς ξεπέρασαν τοὺς 1000 ἄνδρες. Οἷ ἕλληνες εἴχαν μόνο ἕνα νεκρὸ καὶ ἕξι τραυματίες.
Μετὰ τῇ νικηφόρα ναυμαχία, ὁ Μιαούλης καὶ τὰ πλοῖα τοῦ ἐπέστρεψαν στα Ψαρά. Ἀντί, ὅμως, οἷ ἑλληνικὲς δυνάμεις να φροντίσουν να διώξουν τοὺς λίγους τουρκαλβανούς που παρέμειναν ὀχυρωμένοι στα σπίτια καὶ να γίνουν κύριοι τοῦ νησιού, ἄρχισαν τὸ πλιάτσικο. Ναῦτες καὶ πλοίαρχοι ἐπιδόθηκαν σὲ ἁρπαγὴ κανονιών, τροφίμων καὶ ἐμπορευμάτων, ὅσων εἴχαν ἀπομείνει στο νησί, για να τὰ μεταφέρουν ὁ καθενὰς στα πλοῖα τοῦ. Τὰ περισσότερα κανόνια ἤταν λάφυρα τῶν Ὀθωμανὼν ἀπὸ τὴν καταστροφὴ τοῦ ψαριανοὺ στόλου, ἐνῶ τὰ τρόφιμα καὶ τὰ ἐμπορεύματα τὰ εἴχαν ἁρπάξει οἷ τουρκαλβανοὶ ἀπὸ τὰ σπίτια πλουσίων Ψαριανών, μετὰ τὸ Ὁλοκαύτωμα.
Ἡ διαταγὴ τοῦ ναυάρχου Μιαούλη να θεωρηθοὺν τὰ κανόνια περιουσία τοῦ ἑλληνικοῦ κράτους δεν ἐκτελέσθηκέ ποτε. Ἡ διαμάχη για τῇ μοιρασιὰ τῆς λείας παρέλυσε τὴν πειθαρχία τοῦ στόλου. Μὲ ἐπιστολὴ τοῦ στους προκρίτους τῆς Ὕδρας, στις 6 Ἰουλίου, ὁ Μιαούλης διεκτραγωδοῦσε τὴν καταστάσῃ: «…Σᾶς ἀφήνω να στοχασθῆτε ὁποία ἀκαταστασία, ἀσυμφωνία καὶ ἰδιοτέλεια βασιλεύει εἰς τὸν στόλο μας καὶ ἂν εἰς τοιαύτην κατάστασιν εὑρισκομένου τοῦ στόλου ἐμποροῦμεν να βάλωμεν βάσιν καὶ να ἐλπίζομεν εἰς αὐτόν…».
Προφητικὴ διαπίστωση, ποὺ θὰ ἐπαληθευθεῖ μία μέρα ἀργότερα. Στις 7 Ἰουλίου, ἡ γολέτα τοῦ Τομπάζη, ποὺ ἔπλεε μεταξὺ Χίου καὶ Ψαρῶν, εἰδοποίησε ὅτι μοῖρα τοῦ ὀθωμανικοὺ στόλου κατευθυνόταν πρὸς τὰ Ψαρά. Ὁ Μιαούλης διέταξε τὸν στόλο να τεθεῖ σὲ πολεμικὴ ἑτοιμότητα. Ἀπὸ τὰ 51 ἑλληνικὰ πλοῖα μόνο τὰ 14 πειθαρχῆσαν. Ὁ τουρκικὸς στόλος κατόρθωσε να ἐπιβιβάσει ἐνισχύσεις στο νησί, ποὺ ἐνώθηκαν μὲ τοὺς ὀλίγους πολιορκουμένους τουρκαλβανούς. Στις 10 Ἰουλιου 1824 ὁ Μιαούλης βλέποντας τὴν κακὴ καταστάσῃ τοῦ στόλου ἔλυσε τὴν πολιορκία καὶ ἐγκατέλειψε τὴν περιοχὴ μὲ τὰ πλοῖα τοῦ. Κατέφυγε στο Σούνιο, ὅπου περίμενε διαταγὲς ἀπὸ τὴν Ὕδρα, ἐνῶ τὰ ὑπόλοιπα ἑλληνικὰ πλοῖα κατευθύνθηκαν πρὸς τὸ Κάβο-Ντόρο.
Ἔτσι, ἡ ἐκστρατεία τοῦ ἑλληνικοῦ στόλου για τὴν ἀνακαταλήψη τῶν Ψαρῶν δεν ἔφερε κανένα ἀποτέλεσμα, ἐκτὸς ἀπὸ τὴν καταστροφὴ τῆς τουρκικὴς ναυτικῆς μοίρας. Τὸ νησὶ θὰ παραμείνει ὑπὸ ὀθωμανικὴ κυριαρχία ὡς τὸ 1912, ὁπότε θὰ ἐνσωματωθεῖ στον ἐθνικὸ κορμὸ κατὰ τῇ διαρκεια τῶν Βαλκανικῶν Πολέμων.
