Το χωριό Λυσός στην επαρχία Πάφου και ο άγνωστος πολιτισμός του

Τοιχογραφία της Παναγίας στην κόγχη της Ιεράς Προθέσεως. Εκκλησία Λυσού

Η Λυσός είναι ένα όμορφο ορεινό χωριό της επαρχίας Πάφου το οποίο....
διατηρεί ακόμη σε μεγάλο βαθμό τη κυπριακή λαϊκή αρχιτεκτονική αφού ευτυχώς διασώθηκαν πολλά από τα πετρόκτιστά του σπίτια. Η Λυσός είναι το μεγαλύτερο σε διοικητική έκταση χωριό της επαρχίας Πάφου, ωστόσο λόγο της αμέλειας του κυπριακού κράτους για όλες τις ορεινές κοινότητες του νησιού, το χωριό έμεινε χωρίς έργα υποδομής και επλήγη από την αστυφιλία. Οι περισσότεροι κάτοικοί της Λυσού έχουν μεταναστεύσει από το χωριό τους και σήμερα ζουν κυρίως στην Νότιο Αφρική, αλλά και στην Αυστραλία και ΗΠΑ. Κατά την απογραφή πληθυσμού του 2001 στη Λυσό είχαν μείνει μόλις 160 κάτοικοι ενώ δέκα χρόνια μετά, το 2012, υπήρχε μια μικρή αύξηση του πληθυσμού και σήμερα διαμένουν στο χωριό πέραν των 200 κατοίκων. Δυστυχώς η αύξηση αυτή του πληθυσμού της κοινότητας δεν οφείλεται στον επαναπατρισμό των αποδήμων, αλλά επειδή τα τελευταία χρόνια έχουν αγοράσει ξένοι Ευρωπαίοι (κυρίως Άγγλοι συνταξιούχοι) σπίτια στη Λυσό και διαμένουν εκεί. Η αστυφιλία του ντόπιου πληθυσμού συνεχίζεται.

Η εκκλησία της Λυσού είναι αφιερωμένη στην Παναγία Χρυσελεούσα

Η Λυσός βρίσκεται κτισμένη 560 μέτρα πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας και από κλιματολογικής απόψεως έχει ένα πολύ ήπιο κλήμα κατά τους μακρούς θερμούς καλοκαιρινούς μήνες, χωρίς την υγρασία που μαστίζει τις περισσότερες περιοχές της ελεύθερης Κύπρου. Ο χειμώνας, όμως μπορεί να γίνει πολύ τσουχτερός και η χιονόπτωση είναι σύνηθες φαινόμενο. Όμως, ο χειμώνας της Κύπρου δεν διαρκεί για μεγάλο χρονικό διάστημα και τους περισσότερους μήνες η Λυσός είναι χωμένη μέσα στο δροσερό πράσινο αφού η μεγαλύτερη έκταση του χωριού καταλαμβάνεται από το κρατικό δάσος της Πάφου.

Η κόγχη του Ιερού είναι φραγκικού ρυθμού

Η κύρια εκκλησία της Λυσού είναι αφιερωμένη στην Παναγία την Χρυσελεούσα. Κτίστηκε στα τέλη του 15ου ή στις αρχές του 16ου αιώνα και ανήκει στο λεγόμενο φραγκοβυζαντινό ρυθμό που συνδυάζει βυζαντινά και γοτθικά στοιχεία, τρούλο και τόξα. Οι δυο θύρες του ναού είναι διακοσμημένες με φράγκικα οικόσημα, ενώ η κόγχη του Ιερού είναι φραγκικού ρυθμού.

Το τέμπλο της εκκλησίας

Η εκκλησία του χωριού διαθέτει μια παμπάλαια Βυζαντινή τοιχογραφία στην κόγχη της Ιεράς Προθέσεως η οποία αναπαριστά την Παναγία τη Κυκκώτισσα. Αυτή η πανέμορφη τοιχογραφία, όπως και πολλά άλλα αριστουργήματα του ελληνικότατου πολιτισμού της Κύπρου, έχει μείνει στην αφάνεια χωρίς ποτέ να τύχει κάποιας προβολής. Έτσι, το NOCTOC έχει τη τιμή να την αναδείξει για πρώτη φορά στο ευρύ κοινό μέσω διαδικτύου και τη βλέπετε στη πρώτη φωτογραφία αυτής της ανάρτησης.

Το εσωτερικό της εκκλησίας

Εκτός από τη τοιχογραφία της Θεοτόκου μέσα στο Ιερό, υπάρχουν στο τέμπλο και δυο αξιόλογες εικόνες, της Παναγίας και του Ιωάννη του Προδρόμου, οι οποίες ανάγονται στα τέλη του 16ου αιώνα. Όμως, αυτό που θα συνεπάρει τον επισκέπτη στην εκκλησία της Παναγίας της Χρυσελεούσης στη Λυσό, δεν είναι μόνο τα προαναφερόμενα πολιτιστικά μας αριστουργήματα, αλλά και η όλη διακόσμηση μέσα στην ίδια την εκκλησία. Μέσα στην εκκλησία επικρατεί το μπλε χρώμα και πολλά στοιχεία της λαϊκής κυπριακής ζωγραφικής που δένουν μαζί μέσα στη ταπεινότητά τους για να μας αγγίξουν τη ψυχή.

Μπλε σκάμνοι της εκκλησίας

Η ονομασία του χωριού είναι παραπλήσια προς αυτήν του χωριού Λύση της Μεσαορίας. Στην περίπτωση του χωριού Λυσός, η κατάληξη σε-σος, φανερώνει αρχαία προέλευση που πιθανότατα σχετίζεται με αρχαίους ελληνικούς οικισμούς στη Μικρά Ασία που έποικοι μετέφεραν στην Κύπρο. Λισός ή Λίσσος ονομαζόταν και αρχαία πόλη στην Κρήτη, γνωστή για το Ασκληπιείον της.

Η εκκλησία της Χρυσελεούσης από άλλη οπτική γωνιά

Το ότι κατοικήθηκε το χωριό από τους αρχαίους Έλληνες δεν υπάρχει καμιά αμφισβήτηση. Τα γεωμετρικά αγγεία, οι λαξευμένοι τάφοι στον βράχο και άλλα ευρήματα που βρέθηκαν σε αρχαιολογικούς χώρους της περιοχής το μαρτυρούν περίτρανα. Η Λυσός στο διάβα των αιώνων διατήρησε αναλλοίωτη την εθνική και ελληνική της ταυτότητα χωρίς να επιτρέψει την αλλοίωση του εθνικού της χαρακτήρα.

Η τοποθεσία όπου βρίσκονταν ερείπια από το εκκλησάκι του Αγίου Κουτσολλοτζέφαλου

Εκτός από την εκκλησία της Παναγίας της Χρυσελεούσης, στη Λυσό υπάρχουν και πολλές άλλες εκκλησίες όπως αυτή του Αγίου Κωνσταντίνου, του Αγίου Γεωργίου, των Αγίων Σαράντα (ερειπωμένη σήμερα), του Αγίου Στεφάνου, του Αγίου Μερκουρίου, της Αγίας Μαρίνας, του Προφήτη Ηλία, ακόμη και του Αγίου Μαύρου. Όμως, εκτός από όλους αυτούς υπάρχει και ένας άλλος τοπικός άγιος του χωριού που σήμερα έχει ξεχαστεί. Επειδή όμως με κάθε απώλεια της συλλογικής μας μνήμης χάνεται μαζί και ένα μέρος του πολιτισμού μας, θα τον αναφέρουμε εδώ έστω κι αν δεν τιμάται πλέον από τους κατοίκους του χωριού. Ο Άγιος αυτός ετιμάτο μόνο στη Λυσό και έφερε το περίεργο όνομα Άγιος Κουτσουλλοτζέφαλος. Τίποτα δεν γνωρίζουμε γι' αυτό τον άγιο, επειδή όμως στη κυπριακή διάλεκτο η λέξη «κουτσουλλοτζέφαλος» σημαίνει κάποιος που έχει το κεφάλι του σκυφτό, υποθέτουμε ότι θα πρόκειται για κάποιον ασκητή ο οποίος θα ήταν σε συνεχή προσευχή με το κεφάλι του σκυφτό, γι' αυτό και πήρε αυτό το όνομα από τους κατοίκους του χωριού. Ο Άγιος Κουτσολλοτζέφαλος είχε εκκλησάκι κτισμένο προς τιμήν του το οποίο ερειπώθηκε κατά τους περασμένους αιώνες και το μόνο που παρέμεινε μέχρι τα μέσα του 20ού αιώνα ήταν μερικές πέτρες κάτω από ένα δρυ, όπου οι κάτοικοι του χωριού πήγαιναν και του άναβαν κερί. Σήμερα ο δρυς αυτός κόπηκε, οι λιγοστές πέτρες εξαφανίστηκαν και η μνήμη του αγίου ξεχάστηκε.

Υφαντό της Λυσού

Λόγο της μεγάλης της έκτασης, η Λυσός ήταν κάποτε ένα έφορο και πλούσιο χωριό. Για το λόγο αυτό, οι κάτοικοι της Λυσού είχαν την ευχέρεια ν' ασχολούνται και με άλλες δουλειές εκτός από τα χωράφια. Έτσι οι γυναίκες του χωριού στον ελεύθερο τους χρόνο ασχολήθηκαν με την υφαντική η οποία αν και έχει αρκετά κοινά με την υφαντική του χωριού Φύτη, εξελίχθηκε να έχει ένα δικό της χαρακτήρα και ιδιαιτερότητα στα σχέδια. Η αστυφιλία όμως, όπως και στη περίπτωση της Φύτης, έχει φέρει την υφαντική παράδοση της Λυσού στο χείλος της εξαφάνισης. Η διαφορά είναι ότι αντίθετα με τα περίφημα «φυτιώτικα» υφαντά της Φύτης, τα εξίσου όμορφα υφαντά της Λυσού αγνοήθηκαν και δεν έχουν τύχει καμιάς μελέτης. Έτσι, όταν αποβιώσουν και οι λιγοστές υπερήλικες γυναίκες του χωριού που τη γνωρίζουν, θα χαθεί ακόμη ένα άλλο μέρος του πολιτισμού μας χωρίς ν΄απομείνουν αναφορές για τις επόμενες γενιές να την μελετήσουν.

Παραδοσιακοί φούρνοι στο χωριό

Η Λυσός υφίστατο από τα Μεσαιωνικά χρόνια και στη περιοχή επιζούν ακόμη θρύλοι για τον Διγενή, τον ήρωα των μεσαιωνικών επών. Εκτός από τους θρύλους, η παρουσία του μεσαιωνικού Διγενή επιβεβαιώνεται και από τα διάφορα τοπωνύμια στο χωριό όπως η «Πατιά του Διγενή», η «Πέτρα της Χαρτζιής» κ.λ.π.

Παραδοσιακοί μύλοι της Λυσού

Στους εθνικούς αγώνες η παρουσία της Λυσού ήταν ιδιαίτερα ενεργός. Πρώτη από όλες τις κοινότητες της επαρχίας Πάφου άρχισε να οργανώνει ομάδες ανταρτών από την γύρω περιοχή. Κατά την διάρκεια του αγώνα αρκετοί κάτοικοι του χωριού ήταν πολιτικοί κρατούμενοι στα κρατητήρια Κοκκινοτριμιθιάς και Πύλας. Στον απελευθερωτικό αγώνα της Ε.Ο.Κ.Α. υπήρξαν καταφύγια και ορμητήρια των ανταρτών της οργάνωσης. Στη Λυσό έδρασε και συνελήφθη ο ήρωας μαθητής – ποιητής Ευαγόρας Παλληκαρίδης. Οι περιοχές που έδρασαν οι αντάρτες είναι γνωστές σαν τα λημέρια της Ε.Ο.Κ.Α. και βρίσκονται σε απόσταση 3 χιλιομέτρων από το χωριό προς τον Σταυρό της Ψώκας.
Οι τοπικές αρχές σε συνεργασία με το Συμβούλιο Ιστορικής Μνήμης Αγώνα Ε.Ο.Κ.Α. (ΣΙΜΑΕ) αναστήλωσαν το κρησφύγετο στην περιοχή «Προσευχή» μέσα στο οποίο διέμενε με άλλους αγωνιστές ο Ευαγόρας Παλληκαρίδης. Στην περιοχή του χωριού υπάρχουν και άλλα κρησφύγετα τα οποία περιμένουν την σειρά τους για αναστήλωση και διατήρηση της ιστορίας τους.

«Κουττούτζια» σε αυλή σπιτιού της Λυσού 

πηγή noctoc.